Αντισθένης

Όνομα ιστορικών προσώπων. 1. Αθηναίος φιλόσοφος (Αθήνα 444; – περ. 365 π.Χ.). Μαθητής του Γοργία αρχικά, προσελκύεται τελικά από την προσωπικότητα του Σωκράτη και εγκαταλείπει τον πρώτο δάσκαλό του με χλευασμούς. Μετά τον θάνατο του Σωκράτη, ακολουθεί δικό του δρόμο στη σκέψη και συμπεριφορά και ιδρύει τη σχολή των Κυνικών. Οι πληροφορίες που έχουμε για το πρόσωπο και τη διδασκαλία του Α. προέρχονται από τον Διογένη τον Λαέρτιο, τον Αριστοτέλη και άλλους μεταγενέστερους δοξογράφους. Ο Α. και η σχολή του εισάγουν στη φιλοσοφική αντίληψη περισσότερο μια προσωπική στάση και συνέπεια ζωής παρά μια συστηματική διδασκαλία. Από τον Σωκράτη έχουν διατηρηθεί κυρίως η ειρωνεία και η εξωτερική συμπεριφορά της αδιαφορίας για την εμφάνιση και την κοινωνική συμβατικότητα. Τα δύο αυτά στοιχεία, εκτεταμένα έως τα άκρα από τους Κυνικούς, γίνονται αλληλένδετα: η ειρωνεία δεν είναι πια διαλεκτική μέθοδος, αλλά οξύς χλευασμός των καθιερωμένων με επιγραμματικές εκφράσεις που έχουν τον χαρακτήρα κανόνων, αν και ευκαιριακές, όπως για παράδειγμα, η αντιμετώπιση από τον Α. επαίνων προς το πρόσωπό του με τη φράση:«Φοβούμαι μήπως έκανα κάτι κακό». Η προκλητικά ατημέλητη εμφάνιση του φιλοσόφου, η περιφρόνηση των τιμών και κάθε κοινωνικού αγαθού παίρνουν την έννοια άρνησης των καθιερωμένων αξιών και εξουσιών. Ο Α. διδάσκει ότι η ευδαιμονία βρίσκεται αποκλειστικά στην αρετή, όχι ως συνέπεια θεωρητικού στοχασμού, αλλά ως έμπρακτη φυσική στάση «ούτε λόγων πολλών ούτε μαθήσεως δεομένη». Η αμεσότητα της φυσικής αυτής αρετής είναι αντίθετη με την κοινωνική συγκρότηση και τους κώδικές της, την πηγή αυτή της διαστροφής και του κακού. Με αυτή την αντίληψη ο Α. γίνεται πρόδρομος του Ρουσό, των αναρχικών θεωριών, αλλά και της ιδέας της ματαιότητας των εγκοσμίων (κοινωνικών αγαθών), όχι όμως από τον δρόμο της μεταφυσικής ή της κοινωνιολογίας· η ηθική των Κυνικών δεν στηρίζεται στη θεωρητική γνώση, όπως η σωκρατική. Με την ίδια συνέπεια o Α. στον γνωσιολογικό τομέα είναι αισθησιοκράτης και απορρίπτει τις γενικές ιδέες. Αντικρούοντας τον Πλάτωνα έλεγε:«ίππον μεν ορώ, ιππότητα δε ουχ ορώ». Πραγματικό είναι μόνο το αισθητό, που παρουσιάζεται στην εμπειρία μας με όλη την ενότητά του, ενώ οι ορισμοί και οι κρίσεις, αποδίδοντας πολλαπλές ιδιότητες στο ένα, το διασπούν και το καθιστούν πλάνη. Τα αισθητά μπορούν να ονομαστούν, όχι να οριστούν. Ο σοφός που κατανόησε τις αλήθειες αυτές ζει με την ευδαιμονία της αυτάρκειας, χωρίς άλλες ανησυχίες και διεκδικήσεις. Συμβατική θεωρείται από τον Α. και η μονογαμία και, κατά μαρτυρία του Κικέρωνα, η πολυθεΐα, ενώ φυσική θρησκεία είναι η μονοθεΐα. Τέλος, ο Α. ασχολήθηκε για ορισμένο διάστημα και με τη ρητορική και έγραψε έξι σχετικά έργα, που δεν σώζονται παρά κατά ένα μέρος. Η επίδραση της Κυνικής σχολής δεν υπήρξε αξιόλογη στην εποχή της, άφησε όμως χαρακτηριστικές αναμνήσεις μεγάλων αντρών του πνεύματος, όπως του Διογένη και του Μένιππου, και όξυνε την κριτική διάθεση και την εκφραστική πυκνότητα του λόγου. 2. Μακεδόνας ναύαρχος (4ος αι. π.Χ.). Αναφέρεται από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη. 3. Ρόδιος ιστορικός (2ος αι. π.Χ.). Έγραψε Ιστορία της Ρόδου, όπως αναφέρει ο Πολύβιος, και Ιστορίa της Φιλοσοφίας από τον Θαλή έως τον Κλεάνθη. Προτομή του φιλόσοφου Αντισθένη (Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο).